بسم الله الرحمن الرحیم

 

( انسان و فلسفه آفرینش)

       

حوزه علمیه بقیه الله (عج)

 

نام استاد پژوهشگر

( استاد صادقی)

 

پژوهشگر

(محمد علی سلطانی نژاد)

 

طلبه سال ۱۳۹۸ حوزه علمیه قم

 

 

 

 

 

فهرست

 

تعرف ایده آل ..................................۳

علل گرایش انسان به پوچی...................۴

ارزش حیات از دیدگاه قرآن .................۷

هدف آفرینش از دیدگاه قرآن................۱۰

میل به کمال در انسان .......................۱۳

هدف نهایی انسان از دیدگاه مکاتب..........۱۵

منابع...........................................۲۰

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. تعریف ایده آل

هر موضوع یا اصلی که مورد گرایش انسان قرار گیرد و هدف تلاش‌ها و کوشش‌های انسان باشد و بتواند از عهده پاسخگویی به موقعیت انسان در هستی یا لااقل زندگی برآید آن ایده آل انسان خواهد بود .

از ویژگی‌های ایده‌آل آن است که انسان خودآگاه یا ناخودآگاه تمامی پدیده‌ها و امور را با آن می‌سنجد و حتی با آن به ارزیابی ارزش‌ها می‌پردازد به طور مثال کسی که علم را هدف اعلای حیات خویش قرار می‌دهد به تمامی اشیا و امور از نقطه نظر مسائل علمی می‌نگرد یا کسی که هدف حیات خویش را خدمت دیگران قرار می‌دهد افراد را از آن نقطه نظر مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌دهد. ۱

 

منظور این است که هر موضوعی که بتواند از عهده پاسخگویی به سوالات انسان پاسخ دهد میشود آن اصل ایده آل یا به طور مثال شخصی که به دنبال علمی میگردد‌ تمام اشیا مورد نظر را مورد بررسی قرار می‌دهد تا به آن ایده آل خود یعنی آن علمی که می‌خواهد برسد .

 

 

 

 

____________________________

کتاب انسان و فلسفه آفرینش صفحه (۵۱)

2.     علل گرایش انسان به پوچی

الف) شک روانی :

شک یکی از پدیده‌های بسیار مهم برای شناسایی جهان هستی است و تا اندیشمندی در مسائل هستی شک نکند هرگز نخواهد توانست به بسیاری از واقعیت دست یابد .

اگر انسان شک را به عنوان وسیله‌ای برای راهیابی به شناخت مسائل هستی بداند امری است بسیار مفید ، اما اگر این شک ادامه یابد تا جایی که انسان در بدیهی‌ترین بدیهیات نیز شک کند مثلاً اینکه آیا جهان هستی وجود دارد یا نه دیگر این شک را نباید یک شک فلسفی به شمار آورد زیرا چنین فردی دچار بیماری روانی شده است .۲

یعنی اینکه شک کردن در مواردی درست است که انسان درباره بدیهیات که واقعا می‌داند وجود دارند اما به دلیل وسواس و اشتباهی که دارد در هر موردی شک کند این تبدیل به مرض میشود.

 

 

 

 

 

 

 

 

______________________________

کتاب فلسفه آفرینش صفحه (۱۹۱)

(ب) فقر آرمان :

انسانی که دچار بی آرمانی است بدون شک دچار یأس و بدبینی خواهد شد فردی که در زندگی برای خود هدف و آرمانی انتخاب نکند تا به سوی آن گام بردارد و در حقیقت خود را تابع متغیری بداند از رویدادهای زندگی به عبارت دیگر بگوید هرچه پیش آید خوش آید .

وجود آرمان در زندگی از چند نظر از بدبینی و پوچ‌گرایی جلوگیری می‌کند زیرا اولاً از آنجا که انسان دارای ایده آلی است برای وصول به آن امیدوار خواهد بود و امیدواری جلوی یأس و بدبینی را خواهد گرفت ثانی کوشش برای وصول به هدف انسان را به خود مشغول داشته و نمی‌گذارد تا اندیشه بدبینی و پوچی در مغز او خطور کند.۳

 

یعنی اینکه انسان اگر آرمان های خود را نداشته باشد دچار نا امیدی خواهد شد انسانی که آرمان داشته باشد از پوچی و بد بینی نسبت به آینده در امان خواهد بود ونجات پیدا می‌کند.

 

برتراندراسل :

اگر جوان غربی امروز فقط با بدبینی عکس‌العمل نشان می‌دهد در این صورت باید علت و موجبی خاص در بین باشد امروزه جوانان نه تنها قادر نیستند آنچه را که برایشان گفته می‌شود قبول کنند بلکه چنین می‌نماید که قادر نیستند هیچ چیز را باور کنند .۳

 

 

_________________________

کتاب در ستایش فراغت صفحه (۲۱۰)

(ج) عقده حقارت :

احساس حقارت و خود کم بیتی نیز موجبات بد بینی انسان را فراهم می آورد .اگر احساس حقارت افزایش یابد انسان دچار این بیماری که از بیماریهای روانی است خواهد شد .

فردی که دچار این بیماری شود عموما نقایص و ضعف های خود را می‌بیند و به نقات قوت و مثبت خود توجهی نمی‌کند.

احساس حقارت یا خود کم بینی احساسی سالم است زیرا انسان می‌کوشد تا همواره خود را به کمال برساند اما عقده حقارت یک بیماری روانی است .۴

یعنی اینکه انسان اگر احساس حقارتی بکند که خود را کمتر از دیگران بداند این امر باعث می‌شود تا انسان دچار بی انگیزگی و همچنین دچار ضعیف بودن شود .

در حقیقت خود کم بینی در حدی خوب است که مراتب کمال انسان را کامل کند یعنی اینکه موجب نشود تا انسان خود را همیشه برتر از دیگران ببیند .

 

 

 

 

 

 

________________________

کتاب عقده حقارت صفحه(۷_۸)

ارزش حیات از دیدگاه قرآن

(الف) : دیدگاه پوچی حیات

لعب : قرآن زندگی در دنیا را چیزی جز بازی نمی‌داند کسانی هم که به دیدگاه پوچ حیات توجه دارند در واقع کاری جز بازی از آنها سر نمی‌زند.

یعنی در طول عمر خود ه همیشه هر کاری میکند تا انرژی های وجودی خود را در جهت کارهایی که اثر منفی و غیر عقلی دارند صرف کند.

و اما الحیوة الدنیا الا متاع الغرور‌۵

زندگی دنیا چیزی جز کالای فریبنده نیست

انما الحیوة الدنیا لعب و لهو۶

زندگانی دنیا بازیچه ای بیش نیست‌

غرتهم‌ الحیوة الدنیا و شهدوا‌ علی انفسهم انهم کانوا کافرین‌۷

زندگی دنیا آنها را فریب داد وآنها بر خود گواهی دادند کا کافر بودند

 

 

 

 

________________________

سوره آل عمران آیه (۱۸۵)

سوره محمد آیه (۳۶)

سوره انعام آیه (۱۳۰)

 

لهو : به معنی سرگرمی میباشد که بعد دیگر حیات دنیا می باشد در اصطلاح کاری که اشتغال به آن انسان را از کار مهم دیگر باز می‌دارد. فرق آن با لعب این است که لعب نتیجه اش فوت وقت است ولی لهو علاوه بر اتلاف وقت مستلزم بازماندن از کار مهم نیز است.

یعنی اینکه لهو و لعب در دنیاست و جایی در آخرت ندارد و این انسان است که دنیا خودش را صرف کارهای لهو میکند .

 

(ب) جلوه حقیقی حیات :

یعنی اینکه انسان به هدف واقعی آفرینش خود فکر کند و به حیاتی بالاتر از بی‌بند و باری و لذت جویی‌ فکر کند .

به عبارت دیگر انسان باید خدا را هدف خود قرار دهد تا همیشه یه سوی او قدم بردارد.

 

یا قوم انما هذه‌ الحیوة الدنیا متاع و ان  الآخره هی دار القرار۸

ای قوم زندگانی دنیا متاعی بیش نیست‌ ولی زندگانی آخرت منزلگاه ابدی است.

زندگی در دنیا فقط برای جمع کردن توشه وسفر به آخرت است و زندگی در آره درواقع همان زندگی ابدی و بی پایان است .

 

 

 

_____________________

سوره مؤمن آیه (۳۹)

و من اراد الآخره و سعی لها سعیها‌ و هو مؤمن فاولئک کان سعیهم‌ مشکورا‌۹

و آنکس که سرای آخرا را طلب کند و برای نیل به آن سعی و تلاش کند درحالی که ایمان داشته باشد سعی و تلاش آنها از سوی خدا دارای پاداش خواهد بود.

طبق آیه فوق برای رسیدن به حیات اخروی ۳ شرط لازم است :

 

۱.اراده انسان به حیات ابدی تعلق پیدا کند یعنی انسان خواهان حیات اخروی باشد .

۲.در راه رسیدن به آن حیات از سعی و تلاش دست بر ندارد .

۳.سعی و تلاش او توام با ایمان باشد یعنی انگیزه او فقط خدا باشد .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

_______________________

سوره اسرا آیه (۱۹)

هدف آفرینش از دیدگاه قرآن

 

انی جاعل في الارض خلیفه ۱۰

همانا من در روی زمین جانشین قرار خواهم داد

و هو الذی جعلکم خلائف الارض۱۱

اوست خدایی که شما را جانشینان روی زمین قرار داد

 

بنابر آیات فوق که پیرامون خلقت انسان نازل شدهدهدف از آفرینش انسان خلافت و جانشینی خداست .

یعنی اینکه خداوند انسان را خلق کرد تا انسان در روی زمین زندگی کند و منظور از خلیفه و جانشین در زمین این است که خداوند پرتویی‌ از صفات خود را درون انسان ها قرار داده است .

 

وما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون‌۱۲

و جن و انس را خلق نکردیم مگر آنکه مرا عبادت کنند

آیه بالا دلالت بر این می‌کند که خلقت انسان عبادت و بندگی خداست

یعنی اینکه انسان باید تن به بندگی خدا و عبودیت وی داده و جز در برابر او در برابر هیچکس سر فرود‌ نیاورد.

_________________________

سوره بقره آیه (۳۰)

سوره انعام آیه (۱۶۵)

سوره ذاریات آیه (۵۶)

 

پیامبر و امام هدف خلقت

در احادیث اسلامی چنین آمده است که حضرت رسول صلوات الله علیه هدف از خلقت جهان بوده‌اند و خداوند به خاطر ایشان جهان هستی را آفریده است .

لولاک لما خلقت الافلاک۱۳

اگر تو نبودی افلاک را نمی‌آفریدم

 

یا محمد بود عشق پاک جفت      بهر عشق او را خدا لولاک گفت۱۴

 

لولا محمد صلوات الله علیه ما خلقت الدنیا والاخره ولا سماوات والارض ولا عرش ولا کرسی ولا اللوح‌ ولا القلم ولا الجنة ولا النار و لولا محمد ما خلقتک یا آدم ۱۵

 

اگر محمد صلوات الله علیه نبود دنیا را خلق می‌کردم نه آخرت را همچنین آسمان و زمین و عرش و کرسی و لوح و قلم و بهشت و دوزخ را خلق نمی‌کردم ‌ .

 

 

 

_____________________________

شرح اصول کافی جلد (۹) صفحه (۶۲)

احادیث مثنوی صفحه (۱۷۲)

بحار الانوار جلد (۱۶) صفحه (۴۰۶)

قرب ربوی

 

بالاترین مقامی که انسان می‌تواند به آن دسترسی پیدا کند مقام قرب الهی یا قرب ربوبی است.۱۶

منظور از قربه ربوبی این است که آدم به مقامی برسد که ربط خود را به خدا دریابد.

یا ایها الناس انتم الفقرا الی الله والله هو الغنی الحمید۱۷

ای مردم شما نیازمند به خدا هستید و تنها خداست که بی‌نیاز و ستوده است

منظور از کمال نهایی این است که انسان به مقامی برسد که فقر خود و وابستگی خود را به خدا درک کند این درک درک حصولی نیست چرا که درک حصولی را به کمک براهین فلسفی می‌توان به دست آورد بلکه مراد درک حضوری و شهود عرفانی است .

یعنی انسان به آن مقامی دست پیدا کند که به جز خدا به چیزی توجه نداشته باشد انسانی که به این مقام دست پیدا کند همواره با پروردگار خویش در ارتباط است و به شهود عرفانی با خدا می‌رسد.

 

 

 

 

 

 

______________________________

کتاب فلسفه آفرینش صفحه (۳۲۳)

سوره فاطر آیه (۱۵)

میل به کمال در انسان

انسان ذاتاً کمال طلب است و همواره می‌کوشد تا به کمال برسد یعنی اینکه همیشه به این فکر می‌کند که چیکار باید بکند تا به مرتبه بالاتری برسد و بعد از آن به مراتب دیگر و همچنین ادامه پیدا می‌کند .

مانند محصلی که در کلاس اول ابتدایی درس می‌خواند تا بکوشد تا به کلاس بالاتر ارتقا یابد و وقتی کلاس بالاتر را تمام کرد مجدداً می‌کوشد تا به کلاسی دیگر رفته و دوره ابتدایی را تمام کند و به دبیرستان برود و بعد از آن وارد دانشگاه شود.

یک نویسنده هم می‌کوشد تا با مطالعه و تحقیق بیشتر آثار ارزنده‌تری را خلق کند تا شاید بتواند روزی شاهکاری از خود بر جای گذارد همانگونه که یک نقاش سعی دارد به ابداع آثار ارزنده‌تری بپردازد به طور کلی هر کس که دارای حرفه و شغل و هنری باشد تلاش می‌کند تا خود را به سوی مرتبه و منزلتی بالاتر ببرد .

خلاصه اینکه همه انسان‌ها در زندگانی خود همواره می‌کوشند تا به کمالات بالاتری برسند میل به کمال در همه انسان‌ها به طور یکسان است و هر کس که تلاش بیشتری بکند به کمالات بالاتری خواهد رسید هر کس بی‌خیال باشد و نسبت به کار خود بی‌انگیزه باشد هرگز به کمال بالاتری نخواهد رسید.

 

 

 

 

 

 

قرآن نیز آیاتی را درباره کمالجویی درباره انسان گفته است :

 

یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه۱۸

ای انسان تو در حرکت به سوی پروردگارت هستی و او را ملاقات خواهی کرد

 

یا ایها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیة مرضیه فدخلی فی عبادی ودخلی جنتی۱۹

ای صاحب نفس مطمئنه در حالی که هم تو از خدا راضی هستی و هم خدا از تو به سوی پروردگارت بازگرد پس در زمره بندگان خاص من درآید و داخل در بهشت من شو.

 

 

 

 

 

 

 

 

_____________________

سوره انشقاق آیه (۶)

سوره فجر آیه ( ۲۷_۲۸)

هدف نهایی انسان از دیدگاه مکاتب

هر مکتب و نظام عقیدتی در نخستین گام می‌کوشد تا به این سوال پاسخ دهد که انسان چه باید بشود شناخت شایستگی‌ها و بایستگی‌های انسان از ضروری‌ترین مسائل انسان است و در حقیقت ارزش هر مکتب نیز بستگی به پاسخگویی به این مسئله دارد.

 

مکتب اصالت لذت

طرفداران این مکتب چون دیده‌اند که انسان همواره در جستجوی لذت و پرهیز از درد است کوشیده اند تا اثبات کنند که سعادت نهایی آدمی بستگی به بهره‌گیری هرچه بیشتر از لذت‌ها دارد.

اشکال وارد بر این مکتب این است که اگر لذت را هدف قرار دهیم یک سیل از ارزش‌های انسانی غیر قابل پذیرش می‌شوند یعنی اگر لذت به عنوان هدف قرار گیرد دیگر نمی‌توان ارزش‌هایی چون ایثار و فداکاری را پذیرا شد چرا که ریشه نهایی تمام اعمال انسانی در رابطه با لذت جویی به خود باز می‌گردد درحالی که برای رسیدن به تعالی روانی و کسب ارزش‌های مافوق تصور باید از خود گذشت .

 

مکتب خود گرایی

بر اساس مکتب خودگرایی آنان چنین می‌گویند چون بشر فطرتاً خودخواه است و به هر آنچه که پیرامونش قرار دارد به دیده خودخواهی ‌می نگرد باید همواره مصالح و منافع خود را در نظر داشته و هر آنچه را که به مصالح و خواسته‌های او صدمه می‌زند از خود دور کند انسان در طلب خواسته‌ها و منافع خود باید به هیچکس توجه نداشته باشد حتی اگر این خواسته‌ها مغایر با منافع دیگران باشد.

 

اومانیسم

 

اومانیسم را به معانی گوناگونی گرفته اند و گاه به غلط آن را انسان دوستی ترجمه کرده اند و بهترین معنا برای این کلمه اصالت انسان است .

 طرفداران اومانیسم بر این عقیده‌اند که سعادت آدمی تنها با اصالت دادن به انسان و طرفداری از ارزش‌های والای انسانی میسر است.

از نظر اومانیست‌ها جهانی جز جهان بشری وجود ندارد هرچه هست در همین جهان است که در پیش روی ماست عالمی به نام ماورا الطبیعت غیر قابل پذیرش است انسان موجودی اصیل است وی آن چیزهایی را در ذات خویش دارد که دیگر موجودات جهان هستی فاقد آنها هستند. مسئول بدبختی‌ها و گرفتاری‌های بشر خودش است نمی‌توان مسئولیت و مشکلات را بر عهده خدا و دیگران انداخت سرنوشت انسان به دست خودش است و باید بکوشد تا هم خود و هم طبیعت را با اتکا به خودش  دگرگون سازد.

اشتباه بزرگ همه اومانیست‌ها این است که گمان می‌کنند میان اعتقاد به خدا و اصالت انسان تضاد وجود دارد.

یعنی اگر خدا را بپذیریم دیگر نمی‌توانیم برای انسان ارزش و اصالت قائل باشیم چرا که در آن صورت انسان تمام استعداده ها و نیروهای فعال خود را از دست خواهد داد انسان در عدم ارتباط با خدا نه تنها موجودی بی‌ارزش خواهد بود بلکه همه استعداده ها و ابعاد اصیل خود را نیز از دست خواهد داد.

 

_______________________

فلسفه آفرینش صفحه (۳۶۱)

مکتب اصالت الطبیعت

طرفداران این مکتب بر این عقیده‌اند که سعی و تلاش آدم باید در زندگی این باشد به مقتضای طبیعت زندگی کند به عبارت دیگر اگر افراد انسانی به آنچه که طبیعت بشری اقتضا می‌کند عمل کنند به زندگی ایده آل دست خواهند یافت بنیانگذار این نظریه لائوتسه است

‌ که تمدن و مظاهر آن را دشمن سعادت آدمی دانسته بر این عقیده است که باید از آن کناره‌گیری کرد.

خلاصه یعنی اینکه هرچه انسان در طبیعت زندگی خود به دست آورد یعنی به زندگی ایده آل خود دست یافته است.

 

مکتب علم پرستی

گروهی از اندیشمندان علم و دانش را هدف اعلای حیات آدمی دانسته‌اند به بشریت سفارش کرده‌اند که آن را معبود و آرمان نهایی خود تلقی کنند. فروید معتقد است که باید علم را جانشین خدا و مذهب کرد و آن را پرستید به گمان فروید اگر علم را ایده آل زندگی انسان بدانیم در پرتو وجود آن برادری و برابری ایجاد شده و همه دردهای بشری تخفیف و تسکین پیدا می‌کنند.

یعنی اینکه این مکتب بر این باورند که هر کس علم را وسیله رسیدن به هدف دانست ایده‌آل خود می‌رسد و علم و دانش را باید جانشین خدا و مذهب کرد.

اصولاً ریشه علم پرستی از آن هنگام شروع شد که فرانسیس بیکن در آغاز رنسانس شعار علم برابر است با توانایی و قدرت را به بشریت آموخت و پس از وی آگوست کنته فرانسوی فریاد برآورد که مذهب آیندگان علم خواهد بود‌.

 

فلسفه اسلامی

فلاسفه اسلامی قائل به دو قوس نزولی و سعودی هستند یعنی معتقدند که انسان از سوی مبدا اعلا به عالم طبیعت نزول کرده و پس از طی مراتب و مدارج کمال سرانجام به سوی او باز خواهد گشت.

از نظر فلاسفه علت هبوط نفس و نزول آن از عالم جبروت و ملکوت به عالم ماده که عالم کثرات است نیل به کمالات و کسب فضایل است و انسان باید در عالم طبیعت خود را رشد و تعالی دهد تا به غایت وجودی خود که مقام فنا فی الله است دست یابد .

فلاسفه معتقدند که انسان دارای دو قوه عاقله و عامله است که اگر آنها را رشد دهد به کمال وجودی خود خواهد رسید برای کمال قوه عاقله به حدیث رب ارنی الاشیا کماهی‌ ۲۲اشاره کرده و برای کمال قوه عامل نیز به حدیث تخلقو به اخلاق الله۲۳ استشهاد کرده‌اند و گفته‌اند این حدیث اشاره به تخلیه نفس از عیوب نفسانی و تحلیه آن به صفات الهی است .

خلاصه یعنی اینکه انسان پس از طی مراتب و مدارجی سرانجام به سوی خداوند باز خواهد گشت و در عالم طبیعت خود را رشد و تعالی دهد تا در نهایت  به مقام فنا فی الله برسد.

 

 

 

 

__________________________

وسائل المرتضی جلد (۲)  صفحه (۲۶۱)

المباهله صفحه (۷۲)

مکتب اصالت نفع

بعضی از متفکرین هدف انسان را در زندگی خیر اجتماعی و نفع عمومی دانستند اینان معتقدند که انسان‌ها باید بکوشند تا در زندگی مثمر ثمر واقع شوند و هر کس در این راه بیشترین نفع و منفعت را به جامعه بشری برساند از ارزش بالاتری برخوردار خواهد بود‌.

به عقیده وونت انسان دائماً باید متوجه دینی باشد تا به راهنمایی آن هدف‌های عملی را که در هر دوره از دوره‌های تاریخ انسانی لازم است که انسان برای رسیدن به آن مجاهده و کوشش نماید انتخاب کند ۲۴.

از پایه گذاران این نظریه جرمی بنتام است که برخلاف اپیکور که به اصالت فرد معتقد است کوشید تا نفع و سود عمومی را جانشین لذت فردی سازد.

بر اساس این نظریه از اساسی‌ترین اصول این مکتب این است که سعادت واقعی عبارت است از تامین بیشترین لذت‌ها و خوشی برای بیشترین افراد.

خلاصه این مکتب نیز بر این باورند که هر کس بر اساس اون نفعی که داشته باید بکوشد تا بیشترین نفع را از جامعه ببرد و بهترین لذت‌ها و خوشی‌ها نیز برای این افراد است.

 

 

 

 

___________________________

مقدمه ای بر فلسفه صفحه (۳۰۴)

منابع ومآخذ

 

قرآن کریم

بحار الانوار

فلسفه آفرینش

شرح اصول کافی

احادیث مثنوی

در ستایش فراغت

عقده حقارت

وسائل المرتضی

المباهله

کتاب عقاید (انسان شناشی‌)